Submitted by Vox Bikol on
Enot kong nabasa an mga pigsurat ni Raffi Banzuela sa Durungan: Mga Rawitdawit, na piglagda niya kaiba si Jun Belgica. Kaidto pa, nangalas na ako sa yaman kan nilalaog asin lengwahe kan libro. Kaya pighalat ko si Albay Viejo, na osipon asin saysay naman an nakalagda. Ogmahon kan makaptan asin mabasa an saro pang treasure trove nin memorya, istorya, asin historya.
Mayamanon sa impormasyon manongod sa Albay an tomo. Golpe an nanu’dan ko sa pagbasa kaini, manongod sa heograpiya, kultura, lengwahe, asin pagkakan sa probinsyang kataning ta. Por ehemplo, haloy ko nang pighapot na mayo mang nakasimbag kun nata igwang old Albay, ta mayo man new Albay. Pigeksplikar digdi ni Raffi an halaba asin labyrinthine na proseso nin pagngaran kaini. Mas nagin conscious naman ako sa ispeling kan Legazpi, na z, bakong s an dapat gamiton. Nagayunan man ako sa mga retrato, kaidto asin ngonian, before and after. Naara lang ngani ako sa mga parokiano kan Katedral ni San Gregorio Magno ta hiling pa giraray an suanoy nafaçade kaini, ta dai pigtahuban nin kun anong anachronistic na gazebo o higanteng puertahan. Nangalas ako na may koneksyon palan an tolong lugar na Lukban, Quezon sa Balangiga, Samar asin Kabikolan sa diskurso manongod ki Hen. Vicente Lukban, oragon. Mahiwas asin hararom na talaga an pagkaaram ni Raffi sa probinsya niya, kundi pigsoysoy pa niya. Pinahiling niya digdi an pagkamoot sa sadiring banwa asin rehiyon, warts and all,o arog kan sabi niya, dawa may sibang.
Nasabi ni Malcolm X na “History is a people's memory.” Ki Raffi, an historya kan Albay Viejo, istorya hale sa saiyang memorya, kan mga lolohon asin manoyon, kan mga suanoy na pagtubod arog sa tawong lipod, kan mga eksperyansya nin paglangoy sa salog, asin madugong rit du passage na biniriran pag tag-init. Narumduman ko giraray si istoryang pan-aki na Ku Turiun si Kulakog ni Jason Chancoco. Yaon man si saysay ni Raffi dapit sa bagsik na kaipuhan para lang makabanwit nin makapirang masiram na panirang boyod. Laka-charming kutang ma-feature ini sa Discovery Channel o Animal Planet!
Apwera sa pagigin memorya, istorya, asin historya ni Raffi, gari awtobiografia man daw ini? Por ehemplo, sa “Samiraw,” pagdakula kan sarong mataling aking, nangalas, naara ini sa mga dati niya na bakong kasintaling mga kaeskwela na mayamanon na pagkapa-Manila. Hanggan mahiling niya kun pa’no magtrabaho asin mabuhay sa concrete jungle. Saro na naman ining istorya kan Sagigilid na nagsusurat sa Sentro, the Margins writing to the Center. Pigproklamar digdi kan Tagabolod an saiyang mga balaog, sa sadiring tataramon asin on his own terms. Kaya naman Tagkawayan pa sana, pig-apon na niya sa luwas kan bus an makantidad na Tatianang olor na regalo kan amigong taga-bayan, taga-Maynila.
For academics, one great value of the book is Raffi’s pointing out areas for research. Shame on us that students would now rather write theses on Twilight and animei, when there are such rich unexplored territories in our midst. For example, was the tigsik indeed a subversive activity during World War II? Did the tall bronzed silent Agtang Taboy of Rapu Rapu, mountain dwellers yet expert swimmers and fishers, originate from the Cimarrones of Prieto Diaz? Let’s study the discourse on names and power, with a barangay Manila in RapuRapu, a town honoring the oppressive Spanish official Jovellar by taking his name, and rivers with such poetic names as Yawa and Sagumayon. For language students, recuperate and study old Albay words, why harog for arog, ingowa for hingowa, dyan for atyan, trace the different affixes, and the like. I must confess that as a non-native speaker, I was stumped by some of the older words or spellings, especially without my Mintz and Malanyaon on hand. Dagos, iba palan an parasantigwar o parabawi sa paratambal asin sa para-inibang. Igwa palan kawat na kamino na piggagamit an lagting kan pili. An aram ko lang kaya, tumbang preso asin jolens, na gamit an lata, tsinelas, asin holen. Nagin curious man ako sa etymology kan insipit, introduksyon sa obra ni Johann Sebastian Bach kan persona kan naka-short pants pa sana siya. Ano daw kun “incipit” ini, (pronounced IN’sipit o IN’kipit), na boot sabihon enot na mga nota kan musika? Dakul man creative writing projects an matataong inspirasyon kan Albay Viejo, arog kan “Mga Tawong Alopoop,” na giromdom pa si Sisa ni Rizal asin Kuala ni Lino Brocka, filmmaker na taga-Sorsogon.
As a literature person, I had always thought istorya and osipon were synonyms, with the latter as the Bikol term for short fiction. However, Raffi’s categories seem to make “Istorya” the more formal literary category of short fiction, while his osipon seem more oral in form, mga iristoryahan o kuwentuhan. Or is it the other way around? The lines between historya asin istorya, osipon asin saysay are pleasantly blurred in this book. Indeed the genres are being deconstructed and reconstructed, all to the benefit of the development of Bikol literature.
Still as a literature person, I thought I would like the stories best. Pero tibaad gutom ako kan pigbabasa ko an libro, ta pinakagusto ko an mga vignettes manongod sa pagkakan. Aram na garo kan gabos na Bikolnon na specialty kan Camalig an pinangat. Pero sa Oas palan an pinakamasiram na Bikol Express? Aram kong nagpoprodusir nin padi an Oas, asin an mga apelyido kan mga tawo digdi, nagpopoon sa R, arog kan “Abdon Rbalde Jr.” J Dai man garo ako magigin persona non grata sa pagsabi kaini. Pinakamasiram man palan an tilmok sa Sto. Domingo? Sige daw, purbaran ta sa sunod na tour kan Albay. Alagad, pirmi naman akong nagkakakan nin pinangat asin pili Gusto ko man na sawsawan an kuyog, dawa may alta presyon na. Pero ngonian ko lang naintindihan na iba an tilmok sa pinangat, ulok sa boyod, bungkang sa mantok. Arog palan kaiyan an magtomay nin kuyog. Naaraman ko man ki Kristian Cordero kan Iriga na laman loob palan kan baka an paksiw na rabot; an aram ko lang kayang Rabot, itong higanteng kaiwal ni Handiong sa epikong Ibalon. Tatao naman ako maglanta nin pili; paborito ko mang kakanon ini na may giniris na sebolyas saka pigsasawsaw sa patis o tauyo, pero ngonian ko lang naaraman na tampawak palan an ngaran kaidto. Nagbabakal akong tipong pero buuk palan nin niyog ini sa Albay? Pagpamabalos ki Raffi, ta napapano si basket ko nin tataramon na Albay Bikol! Kulibat, ano palan ngani an urapang? Pagmati ko pasayan, pero ta pig-la-lang ini sa sarong saysay. Tibaad daw kun balaw ini sa Naga.
Duwa an tema kan libro. Enot an Recuerdo, o sabi ngani ni Proust, Remembrance of Things Past. Kundi kaakibat pirmi kan recuerdo an respeto asin ranga sa mga nakaagi. An ikaduwang tema, nakasuma sa mga tataramon na nag-dadagubdob sa mga saysay: “Bihira na… narumpag na… drowing na sana… dai na….” Dai nang Liberty Bell, daod, malinig na salog, parasaga, paraluto, bataway, kuyog, tampawak, kalaw, kamino. Minsan, pigsusumbong niya man kun nata, su may sala: nagin tapokan nin gabos na ati (210), urubusan, pangangaipo sa kusina, komprador, Intsik, samiraw.
May imahen man sa mga saysay na gari motif: an pagmoot sa agom na babayi na pirming magayon, asin anom na aki. Awtobiografia daw giraray? Pigbilang ko kaya si mga ngaran sa dedikeyshn page kan libro. J Kaiba kaini an disgusto sa mga babaero, asin pagmoot sa “ining sakuyang banwa” na dai niya mabaya-bayaan. Aprobado ko siyempre an mga values na ‘ni, dawa pa apodon kaming old-fashioned kan mga oragon asin post-modern na jovenes.
Sa kabilogan, ngirit, ngalas, hapot, isip asin ogma an inabot ko sa pagbasa kan Albay Viejo ni Raffi Banzuela. Dios mabalos giraray ki Raffi para sa librong ini na dakulang kontribusyon sa historya asin literaturang Bikolnon. Pigasegurar ni Raffi na dai mangyayari sa panahon niya, sa panahon ta, an sinabi niyang nangyari kaidto, na “Dai ki ano man na nawalat. Maski istorya” (68). Pigasegurar niya ini sa librong ini, na mapapagkuanan ta nin pagsuysoy sa nakaagi, para maintindihan an presente, tanganing makahiro para sa futuro bago magin huri asin mawara na an gabos.