SA BIKOL, an itom na bagas inaapod na ‘malagadan,’ ‘mala’ boot sabihon ‘garo’—gadan bilang daing buhay. Sa ibabang parte kan Bikol ini man ‘maragadan.’ Minsan ako makusog kumakan, dai ko nanggad pinatulan an ‘maragadan’ hanggan sa dakula na ako asin nasasabotan na na an sabi-sabi bako man talagang makatotoohan. Sa Lupi kaidtong aki pa ako, minsan nagtatarakutan kaming mag-aramigo sa paagi nin mga iristoryahan dapit sa mga kalag, asbô, kikik, taong lipod, white lady, pugot na payo, santelmo, asin iba pang mga bagay na may relasyon sa anuman na supernatural. Ta an urulay kan mag-aramigo pirming man na nangyayari sa panahon na nagsusulnop na an saldang, ini minatapos sa daralaganan papuli sa kanya-kanyang mga harong. Sa Lupi ko man enot na nanudan na pag an sarong tao magkakan kan pagkakan kan mga asbo asin taong lipod, dai na ini makakabalik sa totoong kinaban niya, asin mamumuhay na ini sagkod pa man na kaiba an mga supernatural na nilalang. Kaya minsan masiram an sinúman na tinda alagad gibo sa itom na bagas na ini, asin dawa na an sinúman personal kong paborito, dai nanggad ako nagtimtim.
Alagad, ta sa harong puwerte an mga kakanon, dai maiiwasan na liwat kaming magkahilingan kan pagkakan na ini kan mga taong lipod. Asin sa liwat ming paghilingan, dai na ako nagduwa-duwa, minsan pang magin taong lipod naman ako. Sa pagnamit kan binu’tong na gibo sa malagadan—pirutong sa mga Tagalog—igwa ini nin kakaibang namit na karakter nin pinalumang bagas, mahamis-hamis na mga tipasi, asin nin pulot na lain kaysa ordinaryong pulútan. Nagtao ini nin bagong namit sa binu’tong na nagimatan ko—na saro man sa mga luto nin bagas na hinahanap-hanap ko pirmi. Mala ta sa sunod na rulutuan nin binu’tong sa harong, ako na mismo an nagpabakal nin malagadan para iyo an gamiton.
An binu’tong na gibo sa ordinaryong pulutan, masiram man, orog na kun an bu’tong nin bagas minalataw-lataw sa lipotok na guta na an namit nag-aagawan na kadikit sanang namit nin hamis asin askad—hamis gikan sa guta, askad sa kadikit na asin—na pinahamot kan pirang patong na patos kan dahon batag. Sa pagbukas kan bu’tong iyo man an pagtalingkas kan sangaw na dadarahon paitaas kan nagdadali-daling asó, asin ini makrear nin parong na siring sa preskong paroy asin mahalan, alagad mahamot, na linutong guta. An bagas mapulot na pag hinungit minadukot sa lanob kan ngimot, alagad matutukal man giraray tanganing orog pang palangkagon an proseso kan pagkakan kaini.
Pa’no na sana kun an ginamit na bagas, malagadan? Sa pagbukas kan bu’tong sasabaton an siisay man kan pagkakan kan mga nilalang na dai nahihiling kan kinabanon na mga mata. Ini maitomon na bu’tong nin bagas na kun dai man nakalataw, nabubudbudan sana, nin lipotok, haros silag na garo salming, na kalidad nin guta. Siring sa pulutan, igwa nin hamot na puwedeng magdara sa siisay man sa harayong lugar, duman sa ba’sog na tinanuman kan paroy na itom an tipasi pag ini namolinong bagas na. An enot na kagat, puwedeng ikatakig, sa pag-alangan na magin taong lipod man, alagad, sa enot man na namit, matubod an parakakan sa sabi-sabing ini. Sa ladawan pa sana na karakter kan sarong exotic dish, an lutong malagadan an bagas haman nang iba sa gabos, orog na sa kultura tang an gabos na itom malaen: itom na bado sa mga binayaan kan nagadan, itom na ikos na pano nin kadimalasan, itom na ano pa man na signos nin katibaadan.
An malagadan itom, siring sa sarong bagay na daing buhay. Alagad kakana baya, ta an gatronomikong epekto sa dila pano nin buhay. Enot nang masiram an binu’tong—aram ta na ini—alagad sa sunod na pagluto nin binu’tong, gamita baya an malagadan, asin magigin duwang beses na orog na masiram an lutong ini na midbid na marhay sa satong rehiyon kun sain haros an gabos na pagkakan, kaiba na an mga pandulsi, ginagamitan nin guta. Orog na magayon gayod kun an pagkakan nin ano man sasalakan tan in kadikit na ritwal siring sa ginibo kan satong mga apoon, na sa pagkakan yaon an paghimate sa manlaenlaen na namit na nag-iiriwal asin nagkakasararo sa satong pagnamit. Bayae muna an proseso nin pagkakan tang mga nadiktahan na kan kaskas na paghiro kan mga kamot kan relo kun saen an mga kinakakan ta haros dai ta na manamitan.
Signos nin kaoripnan an malagadan, huli ta an siisay man daang magkakan kaini mabubuhay na sa lindong kan kapangyarihan kan mga taong lipod, asin an signos na ini totoo. Alagad kun an pagkaoripon siring sa nangyayari kun minapirong na nin mata an parakakan kaini tanganing manamitan an lambang detalye kan kinakakan, an lipotok kan guta, an lumoy asin pulot kan bagas, an nag-aagawan na hamis asin askad, asin an pagdutdot kan binu’tong sa kadikit na asukar tanganing orog pang pahamison, orog na pasiramon an ngunyan luway-luway nang hinuhungit sa ngimot; ako mapaoripon na sana.
Ay, hanggan digdi na sana, ta ako gutom na.
***
Para sa iba ko pang panurat, dumanan an http://www.aponihandiong .blogspot.com.