ni Italo Calvino/ Binikol ni Kristian Sendon Cordero
Tibaad nag-abot ako sa sentro sarong aldaw bago an dakulang kapiyestahan. Nagigibo an mga tawo nin entablado sa tahaw kan plasa, pigsasarablay an mga banderitas, mga laso asin mga palmeras. Nagpupurukpok nin martilyo an gabos sa palibot.
Pag-abot sa taberna, hinapot ko an lalaki na nagbabatay kan mga istante nin arak.
'Kapiyestahan kan bilog na nasyon?'
Tinukdo niya an mga ladawan kan mga pulitiko na nakakalay sa likod niya. ' An samuyang mga pamayo,' sabi niya. 'Kapiyestahan kan samuyang mga pamayo, kan samuyang mga pulitiko.'
Hona ko 'baad katatapos pa sana kan eleksyon asin ini an aldaw na ipapabisto an mga nanggana, kaya padagos akong naghapot. ' Mga bagong pamayo?'
Nin huli ta dakulang kapiyestahan an sakuyang naabotan, orog na minaribok an palibot kan mga surunud-sunod na pagmartilyo, an pigpapakarhay na sound system, an mangilohon an pagbusol kan mga tutungtungan, kaya napiritan akong dai gayong pakalabaon an sakuyang mga hapot asin kaipuhan ko pang haros magkurahaw.
An lalaki sa taberna, nagkuyong-kuyong: bako sindang mga bagong pamayo, haloy na sindang nasa puwesto.
Kaya nagpadagos ako sa paghapot: ' Anibersaryo kan saindang pagtungtong sa pwesto?'
'Garo arog na kaiyan,' simbag sako kan saro pang kustomer. Dugang niya pa, ' An kapiyestahan nangyayari puruparati, asin ngonyan na taon, nag-abot na an saindang torno.'
Tornong mag-ano?
'Magdiyan sa entablado.'
'Aring entablado? Nakahiling akong dakul na pinagigibo, saro sa kanda kanto kan tinampo.'
' An kada saro may kanya-kanyang entblado. Dakul kaming pulitiko.'
' Anong gigibohon ninda diyan? Mataram?
' Dai. dai sinda na mataram.'
'Madiyan sinda sa entablado, dangan maano?'
'Ano sa hiling mo an saindang gigibohon?' Garo nawawaran na nin pasensya an pinaghahapotan ko alagad nagpadagos pa siya. 'Mahalat lang nin dikit na oras an mga pamayo, mantang pig-aandam an mga gamit, dangan matatapos na an seremonya. Dai ngani aaboton nin limang minutos.'
'Anong gigibohon nindo?'
'Madalan kami.'
Luwas-laog an mga tao sa taberna. An mga karpentero na ibinababa na an saindang mga gamit sa trak tanganing ibugtak na an mga dekorasyon sa entablado, arog kan mga pantiak, dakulang tadtaran asin mga baris o basket, minahapit muna sa taberna, tanganing mag-inum nin serbesa.
Kada hapot ko, iba an minasimbag na tawo sa laog kan taberna.
' May selebrasyon kamo ngonyan ta an mga pamayo nindo, dai pa mahali sa saindang puwesto? Re-eleksyon? Ta marahay an saindang mga mandato?
'Dai. Bakong arog kaiyan.' Pigsadol ninda ako. 'Dai mo pa sagkod ngonyan naiintindihan? Ini na an saindang katapusan. Tapos na an saindang oras.
'Kaya, ano na palan?'
'Kaya tapos na an saidang pagiging mga pamayo. Gikan diyan sa entablado, sinda mabagsak na sa poder, sa puwesto?'
'Tano ta kaipuhan pa nindang magsakat diyan sa entablado?'
'Tanganing mahiling mi nin mas marahay kun paano mahuhulog an mga payo kan samuyang mga pamayo, an pagputol kaini, an matandos asin pulidong pagputol asin kun paano ini mahuhulog sa laog kan baris.'
Garo naiintindihan ko na an mangyayari alagad dai pa ako sigurado sa nadadangog ko. ' An mga payo kan pamayo, puputulon? Pupugutan an mga pulitiko? Asin diyan matatapos an gabos sa baris?
Nag-uruyon sinda. 'Iyo, nakua mo man giraray.' Pagpugot kan payo kan mga pamayo.'
Kaabot ko pa sana asin dai akong aram s agabos na pangyayaring ini. Dai ko ngani ini nabasa sa mga peryodiko.
'Arog sana kaiyan kadali an gabos digdi, sa aga, pupugotan na an mga pamayo?'
'Kun oras na oras na.' An sabi kan mga tawo sa taberna. 'Ngonyan Huwebes ini, pagkatapos susundan ini nin bakasyon. Mayong trabaho, dai mabukas an mga tindahan.'
May gurang na lalaki an nagtaram, may boses nin pinag-gurangan: ' Kun hinog na an prutas, tukdolon, tipunon, asin an payo, puguton. Dai mo itutugot na malapa an bunga sa sanga. Bakong iyo?'
Nagruruluwas na an mga karpentero tanganing ipadagos an saindang mga ginigibo: an pagpakarhay kan makangirhat na garote, an pagtais kan mga pantiak, an pagpakarhay kan mga tadtaran kun sain gigibohon an pagpugot. May saro ngani na nagbalo-balo asin ibinugtak an payo niya sa tdataran tanganing sukulon kun tama an langkaw. An ibang tawo nagpakarhay na kan saindnag tukawan na garo baga ini mga parabuno nin orig na nakatagamang magsalud kan dugo nin iinulason. Pigpapakintab na an salog kan entblado asin an mga telang ipapanao tanganing ipampunas kun magtipsik an dugo. May pambagunas sa kada gilid. An gabos naghihiro asin may dakulang kaogmahan sa palibot. May mga nagtatag-oy pa nin mga makawili-wiling awit.
'Ano ta maogma kamo?' Hapot ko sainda. ' Maraot sindang mga pamayo? Ungis kamo ta sinda mga naghabon sa banwaan?'
' Dai, dai kami ungis sa samuyang mga pamayo? Sain mo nakua an siring na pag-isip?' Naghirilingan sinda nin huli kan sakuyang sinabing hapot. ' Marahay man an samong mga pulitiko, o sabihon ta nang marahay na sa mayo. Bako man orog karahay, o orog na karaot. Aram ko kaya, arog sana talaga kaiyan an buhay sa puwesto, an mga lider, an mga pamayo, an mga heneral...tanganing makua mo an puwesto... Sa buot ko, burat na ining mga kaolay ko.
' Kaya ako kuntento na ako sa arog kaining buhay,' Sabi kan saro.
Na sinundan pa nin nin iba. ' Ako man, marahay na ini sako.' An iba nag-uyon na sana. 'Marahay man an buhay mi, kaya ano ta maangot kami sa samuyang mga pamayo?'
Kaya naghapot ako: 'Dai kamo namumumundo na pupugutan na an saindong mga pamayo?'
'Anong magiginibo mi? An sarong tawo kun magtugot na siya magin pamayo, aram niya na an saiyang magiging katapusan. Dai niya na dapat isipon na kun siya pamayo, magagadan siyang nagpapasiram-siram sa kama!'
Nangiririt an iba sa sinabing ini. ' Mas maray man kuta kun arog na sana kaiyan! An pamayo, matugal-tugal kun anong gigibohon para sa banwaan, dangan mahilig na sa puwesto, na garo baga mayong nangyari, tapos balik na siya sa saiyang harong.'
Kun arog kaiyan: 'Gabos na sato magmamawot na magin pamayo. magin pulitiko, minsan ako, hilinga nindo, pati ako, makandidato naman ako. Iboto nindo ako, Pilion nindo ako, uya ako sa paglingkod saindo!'
Nagkurahaw, nangiririt an gabos na sinundan pa nin ibang gusto naman magtaram: 'Ako man kun arog sana kaiyan, gusto ko man magin pamayo!' Itinutuga ko papakarhayon ko an sakuyang serbisyo. Tatawan ko kamo nin marahay na mandato!'
May sarong tawong may sul-ot na salming an nagbal-ot sa orolay. ' Ako dai ako maako kan siring na kondisyon.' Ano pa an pagiging pulitiko kun arog man sana kaiyan an buhay, mapasiram? Ano pa an kahulugan kan pagiging pamayo?'
'Tama. Ano man ta mamawoton mong magin pamayo kun puros man sana personal an iisipon mo? Kun kakarawan mo sana an serbisyo publiko?' Nag-uyon an iba sa sinabing ini.. ' Iba man kun aram mo na an trabaho mo matatapos nin siring sa pagpugot na mangyayari o arog baga kan sinasabi nindong kaalingan na tinatao kan puwesto...kaya paano man nanggad an pagserbisyo sa tawo?
Nagpadagos an lalaking may sul-ot na salming sa pagtaram, sa hiling ko siya an garo iyong may inadalan sainda: 'An mandato kan pamayo sa saiyang nasasakupan arog man kan poder kan mga tawo na darahon siya sa entablado tanganing matapos na an saiyang torno nin serbisyo sa ngapit na panahon... Anong awtoridad igwa an sarong pamayo na naglalakaw nang daing payo an anino? Tutubodan daw nindo an mga pamayong ini kun aram nindong may katapusan man an saiyang posisyon? An relasyon kan gobyerno asin tawo parating arog sana kaini, asin mayo pa sa istorya nin sibilasyon nin tawo an nagbago sa sistema.
'Alagad sabi ko...' Hiningowa kong ipahayag an sakuyang pagkontra sa saiyang opinyon. 'Kaya kong magtao nin pirang kaso na nagpapahiling nin ibang sistema...'
An sabi kan lalaking may salming: 'Totoong sibilisasyon an pigtutukoy ko. Bako idtong paagi kan mga barbaro na dawa ngani naghaloy man sa istorya nin kinaban, an siring na pagsasagawi nin mandato nin karigsokan...'
Idtong lalaking nagboboses-gurang na nagtaram mapapadapit sa prutas sa sanga, nagtataram na garo pigkakaolay niya an saiyang sadiri. Asin bigla siyang nagtaram sa makusog na tingog: ' An pamayo mamamayo sagkod na an payo nakadukot sa liog.'
'Anong buot mong sabihon?' Hapot saiya kan ibang tawo sa taberna. 'Buot mong sabihon kun an pamayo tugotan baga niya na mag-tener sa puwesto, dai ini mahali sagkod siya nabubuhay? Sabihon, ta bagang dai na idadagos an pagpugot?'
'Arog kaiyan an nangyayari kaidto, dai na minahali sa puwesto an mga pamayo...', an sabi kan sarong gurang na uminuyon na kun dai pugotan, dai ini mahali sa puwesto. 'Kaidtong pang panahon, aram na, na an muyang maging pamayo, mamawaran nin payo pag-abot kan panahon, ta an may mga poder minakupot sa poder arog kan payo sa hawak...'
Gusto ko na kutang magtaram asin magtao nin ibang ehemplo nin mandato, alagad mayong madangog sa sako.
' Anong ginibo kan mga tawo sa saindang mga pamayo?' Hapot kan gabos sa gurang.
Sabi kan gurang: ' Kinaipuhan na burutungon an mga pamayo, garo mga orig, pwersadong pigbulig sa entablado asin mayong itinatalaan na espesyal na aldaw arog kan sa aga. Kun sawa na an tawo sa saindang pamayo, dinadara ini sa garote asin pinupugutan na ini. Arog kaiyan an ginigibo bago an selebrasyon tang ini, bago akoon an mga kondisyon kan mga pamayo kan bagong paagi arog kan pagtalaan na nin petsa asin kaibahan naman nanggad na pag pamayo ka, pupugutan ka sa ngapit na aldaw...'
'Gusto ming makahiling nin mga pamayong masayuma sa saindang pagpugot!' Sabi kan ibang tawo sa taberna na garo sawa na sa parati na sanang toninong na pagpugot.
'Bakong arog iyan kaiyan, bakong arog iyan kan saimong pig-iisip,' bal-ot kan lalaking may sul-ot na salming. 'Bakong totoo na pigpirit an mga pamayo na atubangon an saindang pagpugot. Kun iyan an iniiisip mo, dai mo nasasabotan an kahulugan kan satuyang mga konstitusyon. Kun babasahon ta an mandato kan pagpugot, mahihiling mo an relasyon na minabugkos sa mga pamayo sa saiyang banwaan na piglilingkodan. An pamayo sana an pupugotan nin payo, nin huli kaini, dai ka pwedeng magin pamayo kun dai ka andam na atubangon an tadtaran sa entablado. Bokasyon an paglaog sa serbisyo kan estado. An mga tawo sanang nakamating dai na sindang payo sa panahon na akoon ninda an mandato an masasabing mga tunay na pamayo.'
Kan nadangog an pigtaram na ini, luhay-luhay nang nagtiribwasan an mga tao sa taberna. Kada saro nagbabalik na sa saiyang trabahong kaipuhan tapuson para sa paabot na okasyon. Kaidto ko narisa na an tawong may salming n asana an nakikiolay sakuya. Mayo na si diripon-dipon.
'Arog kaiyan an poder...paghalat sa katapusan...' Padagos niyang taram sa sakuya.
'An gabos na kapangyarihan na igwa an sarong pamayo saro sanang amay na pagpapasabot na an gabos matatapos sa sarong bagsak kan pantiak. Marikas siring sa duros, malinig na pagputol. An gabos na pag-upak na saimong madadangog sa pag-ako mo sa puwesto parte sana kan mga parehong pag-upak na mangyayari asin masabat sa saimong payo na malitong-litong sa pigpakintab na salog kan entablado.'
Hinali niya an sul-ot na salming asin ini nilinigan kan saiyang panyo. Kaidto ko narisa na puno nin luha an saiyang mata. Nagbayad siya kan saiyang serbesa asin dagos nang naghali.
An tawo nagpapabakal kan arak, nagdulok sako asin may hininghing. 'Kaibahan siya sa sainda,' sabi niya sa sakuya, asin ipinahiling an mga retrato kan mga pamayo na kinua niya sa sarong eskaparate kan taberna. 'Hilinga, sa aga kaipuhan ko nang halihon an mga ladawan kan mga pamayong iyan asin ribayan kaining mga bagong napili.' Nahiling ko an retrato kan lalaking may sul-ot na salming; makanos na pinadakulang ladawan na garo gikan sa saiyang pasaporte. ' Anl lalaking idto, napiling magsalihi sa mga pupugutan sa aga. Sa aga, siya naman an magigin pamayo.' 'Asin mayo pa gayod siyang aram tungkol digdi ta ipinapangalad na ini sabihon sa tawong napili bago an aldaw nin pagpugot. Kaya sa aga, sa pagdalan niya kan pagpugot, garo man sana siya naghihiling na kan sadiri niyang pagpugot.'
Padagos pang nagtaram an lalaki, 'Nadangog mo kun anong mga pigtataram niya? Arog sinda kaiyan sa mga enot na aldaw, dai makatubod sa posisyon, napupurisaw dangan garo lingaw na kan gabos pati kan pagpugot na nag-aabang na sainda. Sasabihon nindang 'bokasyon' an serbisyo publiko. Bokasyon?! Abaa nang pagbutog!
'Dangan ano nang mangyayari?' Hapot ko sa lalaki.
'Matutuod na lang iyan, arog kan ibang mga pamayo. Dakul sindang kaipuhan gibohon, na garo dai na ninda iniisip an katapusan. Dangan, magigimata na lang na nag-abot na an itinalaan na aldaw nin pagpugot. Alagad siisay an makakahiling o makasabot kun ano an nasa isip kan mga pamayo? Kun mga mabuhay an mga iyan, garo baga nagtataong suhestiyon na dai man katapusan, garo dai na man ninda iniisip an paghilig sa puwesto, an pagpugot kan mga payo.
Saro pang serbesa?
(An halipot na osipon na ini, excerpt sa Beheading the Heads ni Italo Calvino sa saiyang koleksyon na Numbers in the Dark and other Stories. Translated from the Italian by Tim Parks. London: Vintage, 1996.)